Zoals sommigen van jullie weten, hou ik mij momenteel bezig met de participatiewet. In het gewoon Nederlands; de bijstand. Hoe is deze ontstaan, hoe werkt het in de praktijk en wat zijn de voordelen/valkuilen? De afgelopen maanden heb ik tientallen rapporten gelezen, samen duizenden bladzijdes aan informatie en cijfers. En waar de eerste al werd geschreven in 2003, is de laatste vorige maand uitgekomen. Wat mij het meest is opgevallen? Het enorme verschil tussen de papieren waarheid en de opvattingen en gedachten van zo’n beetje alle mensen die ik er over spreek.
Want de bijstand, daar zou enorm gefraudeerd worden. Mensen moesten daarom hard gestraft worden, hun bijstand gekort, boetes gegeven. Ze moeten geen cent meer krijgen dan nu, want dan wordt het nog aantrekkelijker om fraude te plegen, en gaat niemand meer werken.
De waarheid: van de 394.000 bijstandsgerechtigden die we in 2022 hadden, hebben er 94.150 de inlichtingenplicht geschonden en dus een vordering gekregen, aldus het CBS. Dat is 1 op de 4. Ja, dat is veel.
Maar is dat fraude? Nee. Zo noemen we het alleen. De inlichtingenplicht is dusdanig streng en ingewikkeld, dat een foutje op een formulier al wordt aangemerkt als fraude. Als je daardoor meer krijgt dan waar je recht op zou hebben, dan wordt dit hele bedrag teruggevorderd en je krijgt er een boete bovenop van maximaal 4500 tot zelfs 9000 euro. Maak je binnen twee jaar nog een keer zo’n foutje, dan loopt de teller nog verder op waardoor je al snel op een schuld komt die vijf cijfers telt en waarmee je met je bijstandsuitkering, als je die nog mag houden, minimaal 10 jaar bezig bent om hem af te betalen. Wordt je er financieel niet beter van? Dan nog krijg je een boete van maximaal 4500 euro, of je het nou bewust hebt gedaan of niet.
Het regime wat participatiewet heet, heeft inmiddels, inclusief oudere vorderingen, 1,2 vordering per bijstandsgerechtigde openstaan: in totaal bijna 500.000.
Is dat nog wel proportioneel?
Fraude is jezelf verheerlijken door bewust onjuiste informatie te verstrekken of die van een ander te gebruiken. In de participatiewet is het verkeerd invullen van een formulier al fraude. Of je het nu bewust doet of niet, elke fout wordt keihard afgestraft met invordering, boetes en zelfs het langdurig korten of zelfs stopzetten van je uitkering. Gevolg: mensen hebben geen inkomen meer en komen op straat te staan, bouwen torenhoge schulden op en leven in ernstige armoede. Want de deur van de schuldhulpverlening blijft dicht: een bestuurlijke boete krijgen betekent dat je geen recht meer hebt op hulp.
Dus eigenlijk jagen we bewust mensen al de armoede in door ze maar 70% van het minimumloon te geven, ze te korten bij elk extra stukje inkomen wat ze hebben, of dit nou in geld of in spullen is, en als ze dan in alle stress of onmacht (75% van de mensen in de bijstand is laagopgeleid en/of laaggeletterd) een foutje maken straffen we ze nog verder.
Als jij de boodschappen niet meer kan betalen, je kinderen geen ontbijt naar school mee kan geven of medicatie kan kopen, wat doe jij dan? En als je eerste gedachte nu is ‘een baan zoeken’.. think again. Want bijna de helft van de mensen in de bijstand is chronisch ziek of gehandicapt, of heeft een andere reden dat werken (nu nog) niet gaat.
Het is een harde spiegel om voor te houden: fraude ontstaat namelijk als er een van de drie of alle drie de componenten aanwezig zijn: motivatie, gelegenheid en rationalisatie. Motivatie is daarin de meest belangrijke, en binnen die motivatie heb je weer financiele druk en persoonlijk gewin. Als je elke maand honderden euro’s tekort komt, dan kunnen we wel zeggen dat financiele druk wel aanwezig is. Dat maakt weer dat je geen boodschappen kan doen, en dus iedere euro die je extra krijgt, dat wel mogelijk maakt. Persoonlijk gewin dus. De gelegenheid is weer wat lastiger, maar vaak ook aanwezig: zwart bijverdienen door bijvoorbeeld schoon te maken bij twee andere huishoudens is niet zo moeilijk meer te regelen. Je kan dat formulier net even anders invullen. Die tas boodschappen niet melden, ook al ben je dat verplicht. Als je in financiele nood zit, is het zo gedaan. En daar komt de rationalisatie: het goedpraten van het gedrag. Anderen doen het ook, dus waarom ik niet? Als die grote bedrijven wegkomen met miljarden aan belastingontwijking, dan zullen ze dit helemaal niet missen. Of een laatste die ik veel tegenkom: iedereen weet dat de bijstand veel te weinig is om van rond te komen, dus ik moet wel om te kunnen overleven, of om mijn kinderen toch nog iets te kunnen geven.
Die laatste, die blijft mij raken. En in die zin ligt ook meteen de oplossing: verhoog de bijstand, versoepel de regels. Als je dit doet, neem je de eerste twee pijlers namelijk al weg, en daarmee blijft de derde automatisch al niet meer overeind staan. Maar daarvoor is eerst een stevige fundering van vertrouwen nodig: vertrouwen dat mensen in de bijstand niet tot nauwelijks fraude plegen, zoals al jaren bekend is. 5-7% van de bijstandsgerechtigden pleegt fraude, en dan weten we niet eens of dat bewust is of niet. In 2016 was het 0,2% van ALLE uitkeringen wat bewust fraude pleegde, met een schade van 120 tot 150 miljoen euro. Dat is veel geld, maar een druppel op de gloeiende plaat als je weet dat er aan uitkeringen in totaal dat jaar 11,7 miljard werd uitgegeven.
Ter vergelijking: in 2021 is er maar liefst 489 miljoen(!) euro door de belastingdienst geind op verborgen vermogen in iets meer dan 2200 gevallen. Ofwel: belastingontwijking.
En probeer mij nog maar eens te overtuigen dat de bijstand het grote probleem is.
